شبکه معالم اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی
به گزارش ستادی خبری همایش ملی «قرآن پژوه روشن بین»، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، استاد حوزه، عضو هیئت علمی و دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب، محقق و پژوهشگر توانمند حوزه علمیه قم، در حاشیه همایش نکوداشت آیت‌الله شیخ محمد واعظ زاده خراسانی که توسط دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد، طی گفتگویی اظهار داشت: رویکرد تقریبی مرحوم واعظ زاده در امتداد جریان چند صد ساله شیعه است، مبنایی که براساس رسالت اصلی عالمان شیعی شکل گرفته و برای نمو نیازمند پژوهش‌های هدفمند است. این گفتگو در پی می‌آید.
سوال: آیت‌الله واعظ زاده خراسانی عالمی جامع الاطراف بود، ایشان با چه مبنای کلامی توانست یک حرکت تقریبی را شروع کند؟ ایشان در چه موقعیتی بود و چطور توانست مسائل را با هم هماهنگ کند؟
حجت‌الاسلام شریعتمداری: در نگاه دقیق به علم کلام می‌بینیم در گذشته برای این علم از کلمه اصولیین استفاده می‌شد و این عنوان عامی است که شامل اصول فقه و اصول عقائد می‌شود حتی بحث‌های کلامی و اصولی با هم تداخل دارند و این تداخل به دلیل وحدت منابع تفکر است، شخصیت‌هایی مثل مرحوم آیت‌الله واعظ زاده امتداد آن جریانی هست که جریان اصولی به آن گفته می‌شود.
وقتی می‌گوییم اصولی، یک مقدار تاکید روی این است که هم اصول به معنای اصول فقه و هم اصول به معنای کلام است. در واقع رویکرد تقریبی مرحوم واعظ زاده در امتداد جریان چند صد ساله شیعه است و تضادی با رویکرد کلامی ایشان ندارد، بلکه این رویکرد حدیثی است که نگاه تقریبی ندارد.
بنابراین یکی از حرف‌هایی که اخباری‌ها می‌زنند این است که می‌گویند شما اصولی‌ها بر سر سفره اهل سنت نشسته‌اید و چیزهایی را از اهل سنت گرفته‌اید و به تعبیری راه اهل بیت علیهم‌السلام را رها کرده‌اید؛ عیناً همین حرفی که در تاریخ معاصر ما تفکیکی‌ها می‌زنند و می‌گویند که باید به دامان اهل بیت علیهم‌السلام برگردیم و تصریح می‌کنند که اگر شما چیزی را از غیر اهل بیت علیهم‌السلام بگیرید، انکار اهل بیت علیهم‌السلام است؛ یعنی بستن باب تعامل و تعاطی بسته است.
سؤال: آیا بین رویکرد اصولی و تقریبی تلازم وجود دارد؟
حجت‌الاسلام شریعتمداری: بله این جا تلازمی بین جریان عقل گرایی و تقریبی وجود دارد و نوعی هم سویی است. البته تلازم به معنای دقیقش نیست، ولی آن چیزی که از قرن هفتم تا قرن نهم در مدرسه حِلّه بوده است هم رویکرد عقلی بوده هم تقریبی و به نوعی تشیع اعتدالی است. در مقابل کسانی عقل‌گرایی را تضعیف می‌کنند و گرایش تقریبی را کنار می‌گذارند و هر نوع بحث عقلی خروج از مسیر اهل بیت علیهم السلام می‌شود. از بین چهار دلیل کتاب و سنت و عقل و اجماع که مورد پذیرش مسلمانان و اصولی‌ها فقط یک مورد (حدیث) را قبول دارند.
آیت‌الله واعظ زاده در امتداد همان جریان و تفکر مدرسه حله است. امتدادش به تقریب کاملاً مشخص است. عنایت ویژه‌ای به قرآن و احادیث مشترکه و رجال و اسناد حدیث دارد. ولی در رویکرد اخباری‌ها روایات منابع مشهور شیعه، یقینی هستند و بر این مبنا بحث از رجال یک بحث غیرضروری می‌شود. اما آیت‌الله واعظ زاده دقیقاً روی این موارد تاکید می‌کنند، دقیقاً همان حرکتی که آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله خوئی روی این موضوع توجه ویژه‌ای دارند.
سوال: درباره این جریان اصولیِ عقل گرا که فرمودید آیت‌الله واعظ زاده هم در امتداد آن است و ملازم رویکرد تقریبی است، برای دنبال کردن این مسیر و تقویت علومی مانند علم کلام در حوزه‌های دینی نیاز به چه عواملی هستیم تا هم رویکرد تقریبی پویا شود و هم نقش علم کلام در این راه روشن تر شود؟
حجت‌الاسلام شریعتمداری: اول باید به عنوان روحانی و مرزبان دین، پیگیری ابعاد فکری و دینی و نظری تقریب برایمان روشن باشد. که اتفاقا واژه تقریب متوجه نوع مسئولیت ماست. نکته بعد ضرورت فعال شدن در مناسبات سیاسی و تعامل و همزیستی برای ایجاد وحدت است.
در گام اول؛ نقطه چالشی برای حوزه‌های علمیه، مسئولیت اصلی شناسایی پایه‌های نظری تقریب است تا آن را در مقام فکر و اندیشه دنبال کنیم. یعنی باید نشان دهیم موضوع اصلی ما بحث‌های تعایش و همزیستی نیست، بلکه تکلیف و رسالت ما پیگیری بحث تقریب است.
در گام دوم نشان دهیم خط اصلی تشیع رسالتش تقریب است. متأسفانه الان در حوزه‌های علوم دینی و در میان افکار عمومی متدینین تصور این است که تقریب یک جریان منفعل و در موضع دفاعی قرار دارد، حال این که اگر یک نگاه تاریخی داشته باشید، می‌بینید تقریب یک حرکت اصلی در تشیع بوده است و این حرکت را در میان نص گرایان شیعه هم باید نشان داد.
اگر ما می‌خواهیم کار جدی انجام دهیم، گام دوم این است که نشان دهیم جریان دوم شیعه، همین جریان است که عقل گرا است و قرآن اهمیت ویژه‌ای دارد و اگر هزاران حدیث هم باشد قائل به تحریف قرآن نمی‌شود و همان مبانی که برای قرآن وجود دارد را قبول دارد، و اگر نگاه کنید، هم عقل‌گرایانه است و هم تقریبی است.
سوال: در علم فقه چطور می‌شود؟
حجت‌الاسلام شریعتمداری: رسالت اصلی تشیع در فقه هم خودش را نشان می‌دهد. یک بحث مهم اصول فقه است که جریانش گفته شد. و بعد وارد خود بحث فقه که می‌شوید، یک پایه اساسی در فقه و فقاهت، اجتهاد است. به هر حال شما در فقه یک اعتبار ویژه‌ای برای ظن قائل می‌شوید و می‌گویید ما به قطع دسترسی نداریم و سراغ ظنون می‌رویم و به هر حال به خبر واحد و استصحاب (اگر اماره بدانیم) و اصول عملیه مراجعه می‌کنید که در اینجا شما اجتهاد می‌کنید و اهل سنت هم اجتهاد می‌کنند.
آیا می‌توان گفت که اجتهاد کنیم بدون توجه به اجتهادات دیگر! و آیا چنین اجتهادی می‌تواند مجزی باشد؟ و آیا شما می‌توانید بگویید یک فقیه شیعی در حجره خودش بنشیند و بدون کتابخانه‌ای تنهایی بر اساس آیه و روایاتی اجتهاد بکند و به اقوال دیگر فقهای شیعه مراجعه نکند و چیزی که به نظرش می‌رسد بر اساس تشخیص خودش حکمی بدهد!
حال اینکه اگر بخواهد اجتهاد مجزی باشد باید اقوال دیگر مجتهدان شیعه هم بررسی شود و به همین معنا باید فتوای دیگر مجتهدان سنی را هم ببیند. بیان مشهور آیت‌الله بروجردی که می‌فرمودند فقه ما حاشیه‌ای است بر فقه اهل سنت، به دلیل اینکه آنها حکومت داشتند و فقه شیعه ناظر بر فقه سنی بود.
امروز دوران شکوفایی اجتهاد در اهل سنت است و توجه زیادی هم به خیلی از فتاوای شیعه دارند. در الازهر مصر تصریح کرده‌اند که ما به فتاوای شیعه مراجعه می‌کنیم و شیخ محمد عبده هم در جایی تصریح دارد که به فتاوای دیگر مذاهب باید مراجعه کرد. لذا نمی‌توانیم این‌ها را نادیده بگیریم.
سوال: در پایان بفرمایید، این جریان عقلی‌گرای تقریبی که در ابتدای گفتگو ذکر کردید، در بین علما و مراجع کنونی وجود دارد؟
حجت‌الاسلام شریعتمداری: مجموعه مراجع شیعه به نوعی به جریان اصلی شیعه یعنی جریان عقلی و اعتدالی و تقریبی تعلق دارند. تک تک مراجعی که در قم هستند با تفاوت‌هایی که با هم دارند، همگی این بزرگواران را در ذیل مراجع تقریبی می‌گنجانم. گاهی در بحث‌های سیاسی اجتماعی ممکن است مواضعی متفاوت داشته باشند، اما در عمق کار فقهی‌شان و در عمق کار دینی‌شان به همان جریان اصلی تعلق دارند.
ولی شخصیت آیت‌الله سیستانی مثل مرحوم آیت‌الله بروجردی برجسته‌ترند هم در مقام عمل و هم در مقام نظر. آیت‌الله سیستانی در مقامل عمل می‌فرمایند به اهل سنت نگویید اخواننا بگویید انفسنا. چنین عملکردی بر اساس مأموریت اصلی ما یعنی کار علمی و نظری است، در نوع مبانی فکری آیت‌الله سیستانی، پایه‌های اعتدالی و تقریبی وجود دارد.
سوال: اگر نکته تکمله‌ای است، بفرمایید.
حجت‌الاسلام شریعتمداری: از شما دوستان تشکر می‌کنم، موفق باشید.
