شبکه معالم اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی
به گزارش ستاد خبری همایش ملی «قرآن پژوه روشن بین»، ۲۷ آذر ۱۳۹۶ اولین سالگرد ارتحال آیت‌الله شیخ محمد واعظ زاده خراسانی چهره ماندگار عرصه علم و تقریب مذاهب اسلامی است، او از جمله نسل شاگردان آیت‌الله بروجردی بود که در این مکتب رشد یافت و با پشتوانه عمیق علمی، همگام با مقام معظم رهبری با تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی دوباره اندیشه تقریب را شعله‌ور ساخت و مهمترین ضلع انقلاب اسلامی ایران را در تعامل با کشورهای اسلامی کامل کرد.
این مناسبت بهانه‌ای شد تا با تلاش اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی سومین همایش تفسیر و تفسیر نگاری در سده اخیر حوزه علمیه خراسان به نکوداشت مقام علمی آیت‌الله واعظ زاده خراسانی اختصاص یابد. در حاشیه این همایش آیت‌الله محمود محمدی عراقی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفتگویی به ویژگی‌های فکری مرحوم آیت‌الله واعظ زاده و همچنین آینده اندیشه تقریب با توجه به شرایط جدید منطقه اشاره کرد. این گفتگو تقدیم نگاهتان می‌شود.
سؤال: آیت‌الله واعظ زاده خراسانی به لحاظ علمی شخصیتی جامع الاطراف بود و توسط ایشان راهی در مسیر تقریب باز شد، نقش فقاهت ایشان در این مسیر چگونه بوده است و چطور این مسیر را طی نمود؟
آیت‌الله محمدی عراقی: بسم الله الرحمن الرحیم. مرحوم آقای واعظ زاده تبحر و تخصص عمیقی در مسائل فقهی و رجالی و حدیثی داشت و حقیقتاً یک قرآن پژوه بزرگ بود و آثارش نشان‌دهده این نکته است، لذا بسیار کاری بایسته و شایسته‌ای بود که سومین همایش تفسیر و تفسیرنگاری در سده اخیر در حوزه علمیه خراسان را به ایشان اختصاص دادید و بسیار اقدام مناسبی است و از این بابت از برگزار کنندگان تشکر می‌کنم.
اما در مورد سؤال، همانطور که اشاره شد، آیت‌الله واعظ زاده خراسانی تمام عمر پر برکت خود را صرف آموزش و پژوهش و تحقیق در علوم مختلف اسلامی و قرآنی کرد، منتهی یک جهت‌گیری منصفانه و عالمانه داشت که معطوف به موضوع وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی بود.
سؤال خوبی است که ریشه‌های این گرایش چیست، مرحوم آیت‌الله واعظ زاده از آغازی که به آن رشد علمی می‌رسد، اولاً بین حوزه و دانشگاه را جمع می‌کند، در عین اینکه یک شخصیت برجسته علمی در حوزه است در دانشگاه سمت استادی دارد و حتی نقش مهمی در تأسیس و اداره دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی ایفا می‌کند و مسئول گروه علوم قرآن و حدیث می‌شود.
علاوه بر رویکرد تقریبی بین مذاهب اسلامی، ایشان در ایجاد رویکرد وحدتی بین حوزه و دانشگاه اثر بخش بود و این روش مرحوم واعظ زاده تحت تأثیر اساتید بزرگی مثل مرحوم آیت‌الله بروجردی است؛ البته دیگر از اساتید ایشان نیز تأثیر گذار بودند.
عامل دیگر تجربه محیط‌های علمی ایشان در حوزه‌های نجف، قم و مشهد است، کمتر استادی چنین تجربه‌ای دارد، حتی در مراکز علمی اهل سنت مثل دانشگاه الأزهر و دیگر کشورهای عربی حضور پیدا کرد. اساتید بزرگ و مبرز متعدد در فقه، اصول، رجال، کلام، فلسفه، علوم قرآنی، تفسیر، حدیث و …داشت؛ هر چند معروف این است که ایشان بیشتر از محضر آیت‌الله بروجردی استفاده کرده است.
مرحوم آیت‌الله بروجردی از فقهایی هست که در علم فقه صاحب مکتب است، مکتب ایشان خصوصیاتی دارد و یکی از خصوصیاتش توجه به آراء و نظریات و منابع فقهی و روایی اهل سنت است. به طوری که از ایشان نقل شده "اگر کسی بدون توجه به فضا و شرایط صدور روایات و فقط با استفاده از روایات ائمه علیهم‌السلام و فتاوای قدماء فتوا بدهد و توجهی به آراء مثلا فقهای اهل سنت نکند نمی‌تواند به خوبی فقه اهل بیت علیهم‌السلام را استنباط کند، به دلیل اینکه روایات و فتاوای فقهای ما ناظر به آنهاست".
بنابراین مجموعه این عوامل، دیدن اساتید متعدد، حوزه‌های علمیه مختلف، حضور در حوزه و دانشگاه، تتبعی که ایشان داشت و کارکردن ایشان با مرحوم آیت‌الله بروجردی از او یک شخصیت همه جانبه و جامع و یک عالم منصف و مؤمن به اصل تقریب و وحدت بین مذاهب و ادیان ساخته بود.
لذا بی‌جهت نیست بعد از افول دارالتقریبی که در زمان آیت‌الله بروجردی با شیخ شلتوت و از طریق مکاتبه بین ایشان و اعزام مرحوم قمی به مصر تأسیس شده بود، در سال ۱۳۶۹، در در سال‌های آغاز زعامت مقام معظم رهبری، یکی از اولین اقدامات بین‌المللی و تقریبی؛ تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی بود، لذا رهبر معظم انقلاب مرحوم آیت‌الله واعظ زاده را انتخاب کردند و انتخاب ایشان با این شناخت بود.
سؤال: تأسیس مجمع تقریب ایده آیت‌الله واعظ زاده بود که رهبری تأیید کردند یا مأموریتی بود که به ایشان واگذار شد؟
آیت‌الله محمدی عراقی: با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب و آقای واعظ زاده در مشهد بوده‌اند و از یکدیگر شناخت داشته‌اند، فکر می‌کنم این محصول قرابت علمی و فکری بین این دو بزرگوار بود. وقتی که مقام معظم رهبری به رهبری رسیدند معلوم است که احیاء و بازسازی و تأسیس حرکت جدید تقریب در ذهن ایشان بوده است و آقای واعظ زاده اولین دبیر کل این مجمع می‌شود و انصافاً کارهای برجسته‌ای انجام داد و خدمات زیادی داشت که برخی از آنها هنوز ادامه دارد.
سؤال: از رویکرد علمی ایشان برایمان بگویید.
آیت‌الله محمدی عراقی: یکی از ویژگی‌های علمی مرحوم واعظ زاده نگاه بلند مدت ایشان است، لذا کارهای علمی که شروع کردند کار یک نفر و یک سال و دو سال نبود. یا کارهایی که مشارکت کرد مثل جامع احادیث شیعه، بعد از رحلت مرحوم آیت‌الله بروجردی هم ادامه پیدا کرد تا چند سال قبل تکمیل و منتشر شد.
در دوران معاصر و در جهان اسلام همانند معجم قرآنی ایشان سراغ ندارم که نوشته شده باشد و انصافاً برای مکتب تشیع افتخار است.
همان دید جامع و جهانی و اعتقادشان به کار جمعی سبب شد که ایشان فکر این را نکند که مگر من چقدر توان و عمر دارم، لذا دیگران و محققین جوان را به کار گرفت و تربیت کرد. انشاءالله بعد از ایشان هم این کار ادامه پیدا کند و به جایی برسد، امیدواریم هر چه زودتر بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی همت کند و کارهایی که ایشان شروع کرده را به پایان برساند، حتی به شکل دیجیتال منتشر شود.
بنده معتقدم آیت‌الله واعظ زاده در تقریب و هم در حرکت‌های علمی نقش مؤسس را داشت، منتهی کار ایشان ناتمام مانده است و هنوز برخی آثار علمی و فقهی ایشان در دسترس نیست که باید احیاء بشود.
ایشان تقریرات اساتید بزرگی را مثل آیت‌الله حاج شیخ‌هاشم قزوینی یا تقریر درس خارج آیت‌الله سید صدرالدین صدر را نوشته است، همین طور از مرحوم امام (ره) و مرحوم آیت‌الله بروجردی تقریرات و آثاری را دارد و نیز حاشیه‌ای بر این تقریرات زده که این‌ها خیلی ارزشمند است و تا منتشر نشود نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم، این‌ها مواردی است که خیلی به درد ما می‌خورد.
سایر کارهای ایشان هم همینطور است و بایستی شیوه و روش ایشان را در همین همایش‌ها برای روحانیت و دانشگاهی‌ها، طلاب جوان و محققین به خوبی تبیین کرد. از طرفی هم شخصیت‌ها و اساتید حوزوی و علمی بایستی از زمان و فرصت‌هایی را که در اختیارشان می‌گذارند خوب استفاده کنند و ابعاد علمی و خدمات بزرگانی مانند آیت‌الله واعظ زاده را معرفی کنند.
سؤال: چطور می‌توان مسیر گفتگو و تقریب را با توجه به سیره آیت‌الله واعظ زاده ادامه داد؟ باتوجه به حوادث اخیر در منطقه در ابعاد منطقه‌ای و شرایط کنونی؛ آینده فراروی تقریب و همگرایی مذاهب اسلامی چگونه خواهد بود؟
آیت‌الله محمدی عراقی: سؤال خوبی است. یکی از رویکردهای مورد نیاز برای این همایش توجه به مسائل منطقه و جهان از بُعد تقریبی است که تا کنون بدان پرداخته نشده و تحلیلی صورت نگرفته است. باید تبیین شود که امروز در چه شرایطی هستیم و چه باید بکنیم، یا آن راهی را که بزرگان ما نظیر آیت‌الله بروجردی و همچنین آیت‌الله واعظ زاده پیمودند، چگونه باید ادامه پیدا کند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پیامدهای آن، تحولاتی در ایرات و منطقه ایجاد شد. یکی از آن تحولات، مسئله وحدت و تقریب در جهان اسلام بود. یکی از کسانی که بیشترین نقش را در این زمینه داشت آقای واعظ زاده است.
دشمنان ما متوجه شده‌اند اگر این حرکت تقریبی در بعد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیش برود، تمام برنامه ریزی‌های آنها برای ایجاد تفرقه نقش بر آب می‌شود. حرکت‌هایی که حزب‌الله لبنان در منطقه برای احیاء اسلام انجام داد، وحدت بین نیروهای مقاومت از شیعه و سنی و حتی مسیحی قابل اهمیت و توجه بود و می‌رفت تا منطقه را تحت پوشش خود قرار دهد.
دشمن بعد از مطالعه و تحلیل این همگرایی، جریان افراطی گری و تکفیری را در منطقه راه انداخت و متأسفانه توفیقاتی به دست آوردند. اولین برخوردهای جمهوری اسلامی با این پدیده، یک برخورد به اصطلاح مشفقانه بود.
بیاد دارم چند سال قبل در سالگرد ارتحال حضرت امام (ره) مقام معظم رهبری این آیه را خطاب به این جریان خواندند: «لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ» که این را هابیل به قابیل گفت و این نشان دهنده یک رویکرد است. ولی دشمن با خشونت به جان مسلمانان و مردم منطقه در سوریه و عراق افتاد. الحمدلله به برکت پایداری جوانان مسلمان از ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، لبنان و … این جریان از لحاظ نظامی شکست خورد و آنها هیچ جایی در منطقه ندارند، اما از نظر فکری و فرهنگی نمی‌شود گفت شکست خورده‌اند، و در اینجا آن کار بزرگ فرهنگی باید صورت بگیرد. به نظر من اکنون علمای دلسوز شیعه و سنی و حتی مسیحی باید به میدان بیایند.
سؤال: البته اتحادیه علماء مقاومت توسط دبیر کل مجمع تقریب آیت‌الله اراکی شکل گرفته است!
آیت‌الله محمدی عراقی: بله شکل گرفته است اما در حوزه‌های علمیه و در دانشگاه‌ها نیاز به توسعه و تعمیق دارد. این اقدامی که اخیراً ترامپ در مورد قدس شریف کرد، این یک فرصت برای ایجاد همگرایی است. متأسفانه ما از فرصت‌ها آن‌طور که باید و شاید استفاده نمی‌کنیم. الان از این موضوع حوزه‌های علمیه ما و علماء جهان اسلام چقدر بهره برداری کردند؟ بله ممکن است چند روز تظاهرات باشد اما بعد فراموش می‌شود. این‌ها فرصت‌هایی است که دشمن برای ما به وجود می‌آورد.
سؤال: اشاره‌ای به مسأله قدس کردید، در تأیید فرمایش شما ما در داخل کشور آنچنان از فرصت بهره نبردیم و به فقط موضع گیری ساده اکتفا کردیم، در حالی که واکنش‌های مردمی در خارج از کشور ادامه دارد، علت این تفاوت چیست؟
آیت‌الله محمدی عراقی: اینکه عرض می‌کنم، یکی از ابعاد وحدت حوزه و دانشگاه همین موضوع است. ما الان شخصیت‌های برجسته‌ای همانند آیت‌الله واعظ زاده، شهید بهشتی و شهید مطهری کم داریم که این پرچم را به دوش بگیرند و بلند کنند و وارد اعماق برنامه‌های آموزشی و تربیتی ما کنند و جلوی آفت‌ها را هم بگیرند. این مسئله‌ای است که نیاز به کار دارد و فقط با همایش و کنفرانس کار پیش نمی‌رود.
اینکه من از برگزاری این همایش در مشهد قدردانی کردم به شرطی است که این کار تداوم داشته باشد، همین طور در شهرهای دیگر کشور و حتی خارج از کشور، بایستی در کنار هم باشیم.
استفاده از فرصت هنر مرحوم واعظ زاده خراسانی بود، حتی با بن باز در سعودی که یک آدم متحجر بود، با او مکاتبه و ارتباط برقرار می‌کند. ببینید پیروان امامان معصوم فقط شیعیان نبودند، اکثر شاگردان مکتب امام صادق علیه‌السلام سنی بوده‌اند. درباره علماء هم همین طور، شیخ طوسی، شیخ صدوق چه کردند؟ در گذشته حوزه‌های علمیه مشترک داشتیم، استاد شیعه بود و شاگرد سنی بود و برعکس، از علم یکدیگر استفاده می‌کردند و این‌ها با هم ارتباط داشتند، ولی الان دشمن ما را از هم جدا کرده است و حتی ارتباط علمی نداریم که باید این سنت احیاء گردد.
خدا شهید سید محمدباقر صدر را رحمت و صدام را لعنت کند که این شخصیت را از ما گرفت، ایشان موفق شد در اقتصاد اسلامی طوری بنویسد که حتی در دانشگاه عربستان سعودی تدریس شود. ما نیاز به چنین شخصیت‌هایی داریم.
این طرح‌هایی که مرحوم واعظ زاده بنیان گذاری کرد مثل طرح احکام مشترک و یا احادیث مشترک که الآن تا شصتمین جلدش در حال تدوین است؛ این طرح‌ها باید پیگیری و شناخته شود و به عنوان متن علمی و منبع آموزشی و پژوهشی استفاده گردد.
سؤال: رویکرد و روش مقارن را چه مقدار مؤثر در وحدت می‌‌دانید؟
آیت‌الله محمدی عراقی: بسیار مفید است، الآن کمتر درس خارجی را در حوزه‌های علمیه ما پیدا می‌کنید که وقتی مسئله فقهی مطرح می‌شود، اشاره‌ای به فتاوای علمای اهل سنت نداشته باشد، بزرگان ما همزمان با بیان نظرات و فتاوای علمای شیعه، نظرات علما اهل سنت را مطرح می‌کردند و این سنت فقهای ما بوده است.
اما بعضی اوقات طوری دیگر تبلیغ می‌شود و متأسفانه ناخداگاه هم در این طرف و هم در آن طرف به اختلافات دامن زده می‌شود؛ ارزش‌های اساسی و سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام این طور نبوده اختلافاتشان را تبدیل به بغض و کینه و دشمنی کنند!.
الآن راهبرد اصلی دشمن دامن زدن به اختلافات است، مسائلی که میتواند موتور محرکه وحدت اسلامی باشد آن را با نفوذ تبدیل به عقب‌گرد جوامع اسلامی می‌کند.
سؤال: بزرگترین درسی که ما می‌توانیم از زندگی مرحوم آیت‌الله واعظ زاده بیاموزیم؟
آیت‌الله محمدی عراقی: ما به شخصیت‌های علمی حوزوی و دانشگاهی مثل مرحوم آیت‌الله واعظ زاده که به میدان بیایند و فداکاری کنند، نیازمندیم. ایشان می‌توانست یک مرجع تقلید بزرگ شود، راه برایش باز بود و واقعاً واجد شرایط علمی بود، اما آمد و خودش را فدای یک هدف بزرگتر کرد.
به نظرم بزرگترین درسی که از زندگی ایشان می‌گیریم این است که به خاطر یک هدف بزرگ، به خاطر اعتلای اسلام و معرفی قرآن و وحدت مسلمین انسان بتواند از همه چیز بگذرد و تمام عمرش را در این مسیر بگذراند. خداوند انشاءالله این روح بزرگ را با ارواح طیبه شهدا محشور کند و به ما توفیق بهره برداری از نظرات ایشان بدهد.
سؤال: اگر در پایان نکته‌ای مانده است بفرمایید.
آیت‌الله محمدی عراقی: علاقه‌مند بودم در این همایش، برخی از آثار ایشان نقد بشود. نقد در واقع نوعی احترام و ارزش است، یعنی یک شخصیت هر اندازه بزرگتر باشد و هر چه بیشتر آراءاش مورد بحث و بررسی و نقد قرار بگیرد، نشانه بزرگی اوست نه نقص. به نظرم یکی از بزرگترین تجلیل‌ها نقد و بررسی آراء شخص میتواند باشد.
